ภาพสลักขอมลอยกระทง

ประเพณีลอยกระทงเมื่อวันที่ ๓ พฤศจิกายนที่ผ่านมานั้น ทำให้นึกถึงบุคคลสำคัญที่เกือบจะลืมไปคือนางนพมาศ หรือเรวดีนพมาศ หรือท้าวศรีจุฬาลักษณ์บุคคลผู้นี้ปรากฏชื่ออยู่ในเรื่องนางนพมาศ หรือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ที่อ้างอิงกันว่าแต่งขึ้นในสมัยกรุงสุโขทัย ซึ่งมีข้อความเล่าถึงนางนพมาศนั้น เล่าถึงความเป็นไปภายในรัฐสุโขทัยว่ามีความเจริญรุ่งเรืองสมบูรณ์นานัปการ ในรัฐสุโขทัยมีคนต่างชาติต่างภาษาและศาสนามาอาศัยอยู่ร่วมกัน เรื่องที่เด่นที่สุดในเรื่องคือการที่นางได้ประดิษฐ์กระทงขึ้นใช้เป็นประเพณี จนชื่อนางนพมาศนั้นเป็นสัญลักษณ์ของประเพณีลอยกระทงในที่สุด มีการเล่าว่านางนพมาศนั้นมีรูปงามจึงมีการคิดประกวดสาวงามแต่งตัวเป็นนางนพมาศเสียจนลืมบุคคลจริง ซึ่งก็ยังสงสัยกันในยุคหลังว่านางนพมาศนั้นมีตัวตนจริงหรือแต่งขึ้น ด้วยในเรื่องนางนพมาศ หรือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ นั้นเล่าว่า นางนพมาศเป็นธิดาของพราหมณ์ในราชสำนักสมัยกรุงสุโขทัย รับราชการเป็นพระปุโรหิตตำแหน่งพระศรีมโหสถ ยศกมเลศครรไลหงส์ พงศ์มหาพฤฒาจารย์ กับมารดาชื่อนางเรวดี นางนพมาศจึงมีอีกชื่อหนึ่งว่า เรวดีนพมาศตามนามมารดา ต่อมาบิดามารดาของนางได้ถวายตัวนางแก่พระร่วงเจ้า ซึ่งไม่อาจยุติว่าพระร่วงเจ้าองค์ใด บางแห่งว่าคือพญารามราชบ้างว่าเป็นพญาเลอไท นางนพมาศนี้ต่อมาเลื่อนเป็นพระสนมเอกในตำแหน่งท้าวศรีจุฬาลักษณ์ มีความชอบที่คิดค้นประดิษฐ์กระทงรูปดอกบัวในพระราชพิธีจองเปรียงเป็นที่ถูกพระราชหทัยของพระร่วงเจ้า

สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงให้ความเห็นว่า “หนังสือเรื่องนางนพมาศ ซึ่งฉันเข้าใจว่าพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์” และ “ว่าโดยทางโวหาร ใครๆ อ่านหนังสือเรื่องนี้ด้วยความสังเกตจะแลเห็นได้โดยง่ายว่าเปนหนังสือแต่งในครั้งกรุงรัตนโกสินทร์นี้เอง แต่งในระหว่างรัชกาลที่ ๒-๓ไม่ก่อนนั้นขึ้นไป ไม่ทีหลังนั้นลงมาเปนแน่…และยังซ้ำมีความที่กล่าวผิดที่จับได้โดยแจ่มแจ้งว่าเปนของใหม่หลายแห่ง ยกตัวอย่างดังตรงว่าด้วยชนชาติต่างๆ หนังสือนี้ออกชื่อฝรั่งหลายชาติ ซึ่งที่จริงไม่ว่าชาติใด (โดยเฉพาะอเมริกัน)ยังไม่มีเข้ามาในประเทศนี้เมื่อครั้งนครศุโขไทยเปนราชธานีเปนแน่”

นพมาศ

ส่วนพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและกรมหลวงวงศาธิราชสนิท นั้นทรงเชื่อถือหนังสือเรื่องนี้อยู่ จึงทรงคาดว่าหนังสือเรื่องนางนพมาศของดั้งเดิมน่าจะถูกแต่งขึ้นโดยท้าวศรีจุฬาลักษณ์พระสนมเอกในสมเด็จพระร่วงเจ้าจริง หากแต่ฉบับเดิมอาจจะเก่าและขาดหายไปบ้าง จึงมีผู้ที่อยู่ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์แต่งขึ้นใหม่โดยตั้งใจจะปฏิสังขรณ์ให้เรียบร้อย แต่ผู้แต่งมิได้ถือเอาความจริงเท็จในพงศาวดารเป็นสำคัญ แต่ต้องการจะแต่งให้ไพเราะเพราะพริ้งเรียบเรียงลงไปตามความรู้ที่มีอยู่ในเวลานั้นจนเรื่องราวในหนังสือแตกต่างไปจากข้อเท็จจริง

กล่าวคือประเพณีหลวงทางน้ำนั้นไม่พบในรัฐที่อยู่เหนือจากกรุงศรีอยุธยาขึ้นไป ตระพังน้ำในสุโขทัยนั้นก็มีไว้ใช้อุปโภคบริโภคในวัดและวัง หาได้ทำเพื่อลอยกระทงไม่ ในศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ ๑ แม้จะกล่าวถึง “เผาเทียน เล่นไฟ” ก็หมายรวมถึงการทำบุญไหว้พระเท่านั้นจึงไม่ชัดเจนถึงการลอยกระทงเลย ดังนั้นจึงเชื่อว่าเรื่องนางนพมาศนี้ถูกแต่งขึ้นระหว่าง พ.ศ.๒๓๖๐-๒๓๗๘ ในรัชกาลที่ ๓ เพื่อฟื้นฟูพิธีกรรมสำคัญแสดงความอุดมสมบูรณ์ของอาณาจักรและมีความจำเป็นที่จะสมมุติฉากในยุคพระร่วงเจ้ากับตัวละครคือนางนพมาศขึ้นด้วยให้กระทงทำจากใบตอง ดังนั้นเรื่องจึงมีลักษณะร่วมกับวรรณกรรมในยุคเดียวกันหลายประการและแพร่หลายจากวังหลวงไปสู่เมืองแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาโดยอ้างนางนพมาศให้เป็นคนสำคัญ หนังสือนี้ตีพิมพ์เผยแพร่เป็นครั้งแรกเมื่อ พ.ศ.๒๔๕๗ เริ่มต้นว่าด้วยกำเนิดมนุษย์ ชาติภาษา พร้อมแนะนำตัวผู้เขียน “ข้าน้อยผู้ได้นามบัญญัติชื่อว่า ศรีจุฬาลักษณ์” เล่าถึงกำเนิดอาณาจักรและจากนั้นก็สรรเสริญพระเกียรติสมเด็จพระร่วงเจ้าเล่าถึงผู้คน ชาติตระกูลในสุโขทัย ซึ่งมีเรื่องเล่าว่ารัชกาลที่ ๓ ได้พระราชนิพนธ์แทรกไว้ตอนหนึ่ง คือ ตอน “พระศรีมโหสถลองปัญญานางนพมาศ” จนจบ “นางเรวดีให้โอวาทของนพมาศ” มีเนื้อหา ๑ ใน ๓ ของเรื่องไว้ด้วย ดังนั้นนางนพมาศตัวจริงก็น่าจะมีพระสนมเอกเป็นตัวอย่างอยู่ในต้นรัตนโกสินทร์เหมือนแม่พลอย ในเรื่องสี่แผ่นดินนั่นแหละ

พระร่วง