ดนตรีบำบัด ประกอบด้วย เสียงเพลง เครื่องดนตรี นักบำบัด และผู้เข้ารับการบำบัด คำว่า ดนตรีบำบัด อาจจะเป็นเรื่องใหม่สำหรับสังคมไทยเมื่อเป็นเรื่องใหม่ก็ทำให้บางคนเข้าใจคำว่าดนตรีบำบัดผิดเพี้ยนไปจากความหมายแท้จริง

รายการแนวหน้าวาไรตี้ โดย ดร.เฉลิมชัย ยอดมาลัย จะพาคุณไปสนทนากับ คุณภัชชพร ชาญวิเศษ หรือปิม นักดนตรีบำบัดหนึ่งในจำนวนไม่กี่คนในสังคมไทย

l ช่วยอธิบายความหมายแท้จริงของดนตรีบำบัดด้วยครับ

“ดนตรีบำบัด หรือ Music Therapy คือกิจกรรมที่ใช้เสียงดนตรีและเครื่องดนตรีเป็นส่วนประกอบสำคัญ เพื่อช่วยบำบัดความเจ็บป่วย ความเครียด ความวิตกกังวลของผู้เข้ารับการบำบัด เพื่อให้เกิดการฟื้นฟูสมรรถภาพในด้านร่างกายและจิตใจของผู้รับการบำบัด ซึ่งอาจใช้การร้องเพลง การเล่นดนตรี หรือการฟังเสียงดนตรีในการบำบัด มีผลการวิจัยจากสถาบันการศึกษานานาชาติที่วิจัยด้านนี้ระบุว่า เสียงดนตรีมีผลต่อการเปลี่ยนแปลงทั้งร่างกาย และจิตใจของผู้คน และเสียงดนตรีสามารถใช้ลดความวิตกกังวล ความกลัว และสร้างแรงบันดาลใจ รวมถึงทำให้เกิดความผ่อนคลาย และยังทำให้เกิดสติรับรู้กับผู้เข้ารับการบำบัดได้ ดนตรีบำบัดคือหนึ่งในแนวทางรักษาอาการเจ็บป่วยที่ได้ถูกใช้มาแล้วหลายศตวรรษ เพราะเสียงดนตรีสามารถถูกปรับใช้กับผู้คนต่างๆ ได้ โดยไม่จำกัดเพศ อายุ เชื้อชาติศาสนา เพราะเสียงดนตรีมีหลากหลายประเภท ทั้งคลาสสิก ลูกกรุง ลูกทุ่ง เพลงสากล เพลงร็อก เพลงป๊อป เพลงบรรเลงหรือเพลงสำหรับเด็ก เสียงดนตรีช่วยกระตุ้นสมองมนุษย์ได้เป็นอย่างดี ช่วยในเรื่องการได้ยิน การเคลื่อนไหว การแสดงออกทางอารมณ์ และจิตใจ รวมถึงในเรื่องความทรงจำ พูดได้ว่าเสียงดนตรี และการเล่นดนตรีช่วยให้เกิดความเพลิดเพลิน ผ่อนคลายความเครียด ความเหนื่อยล้า ทำให้ผู้รับฟังรู้สึกผ่อนคลาย เช่น relaxing music ช่วยให้มีสมาธิ เช่น meditation music ช่วยให้เคลิ้มแล้วหลับในที่สุด เช่น sleeping music เป็นต้น

l ทำไมจึงสนใจศึกษาด้านดนตรีบำบัด

น่าจะเป็นเพราะว่าเล่นและเรียนดนตรีมาตั้งแต่อายุ 4 ขวบ โดยเริ่มจากเปียโน แต่ไม่ได้เรียนดนตรีอย่างจริงๆ จังๆคือไม่ได้จบด้านดนตรี แต่ด้วยความที่คุ้นเคยกับเปียโนมาตั้งแต่เด็ก ก็จึงผูกพันกับเสียงเปียโน เมื่อเรียนจบปริญญาตรีจากต่างประเทศ ก็ยังเล่นเปียโนอยู่ แล้วก็มีโอกาสสอนเปียโนให้กับน้องๆ ที่สนใจเรียนเปียโนขั้นเบื้องต้น เมื่อได้สอนน้องๆ ก็พบว่าน้องบางคนมีปัญหาพัฒนาการของร่างกาย แล้วก็พบว่าดนตรีช่วยพัฒนาน้องได้อย่างดี แล้วก็คิดต่อไปว่า ดนตรีน่าจะทำประโยชน์ให้กับเพื่อนมนุษย์ได้มากกว่าแค่ได้ยินเสียงเพลงเพราะๆ เท่านั้น เมื่อคิดได้เช่นนี้ก็จึงทำให้ตัดสินใจไปเรียนต่อด้านดนตรีบำบัด แต่อีกปัจจัยหนึ่งก็เนื่องมาจากสมัยเรียนปริญญาตรีได้เคยไปดูงานด้านดนตรีบำบัดมาบ้าง ซึ่งก็สนใจพอสมควร แต่เมื่อได้มาอยู่กับข้อเท็จจริง ก็ยิ่งสนใจมากขึ้น จึงตัดสินใจเลือกศึกษาดนตรีบำบัด

l ในฐานะนักดนตรีบำบัด ช่วยตอบด้วยว่า คนกลุ่มไหนในสังคมไทยที่ต้องเข้ารับการบำบัดด้วยเสียงดนตรี

จริงๆ แล้ว ดนตรีบำบัดใช้ได้กับคนทุกกลุ่ม ทุกประเภท แต่หากจะพูดในเชิงเจาะลึก ก็ต้องบอกว่าเราเน้นหนักไปที่กลุ่มผู้ต้องการความช่วยเหลือเป็นพิเศษ แต่ก็มีอีกกลุ่มคือผู้สูงอายุที่มีอาการสมองเสื่อม รวมถึงกลุ่มผู้ป่วยโรคพาร์กินสัน และผู้มีภาวะซึมเศร้า ดนตรีบำบัดสามารถช่วยฟื้นฟูคนกลุ่มนี้ได้ด้วย หากจะพูดกว้างๆ คือ ดนตรีบำบัดใช้ได้กับคนทุกกลุ่ม ขึ้นอยู่กับว่าผู้ป่วยต้องการให้ดนตรีเข้าไปบำบัดส่วนไหนของร่างกาย

l ในกรณีผู้มีอาการสมองเสื่อม ดนตรีบำบัดจะช่วยเขาได้อย่างไร ดนตรีบำบัดช่วยให้สมองกลับปกติเหมือนเดิมได้ไหม

อุย! ถ้าดนตรีบำบัดทำให้โรคสมองเสื่อมหายไปได้ รับรองว่านักดนตรีบำบัดต้องกลายเป็นมนุษย์ทองคำเลยค่ะ ก็ต้องเรียนตรงๆ ดนตรีบำบัดไม่ทำให้ผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมหายเป็นปกติ แต่จะช่วยให้คุณภาพชีวิตของคนป่วยดีขึ้น คนไข้กลุ่มนี้อาจมีภาวะและอาการข้างเคียงอื่นๆ เช่น อารมณ์ปรวนแปร มีความว้าวุ่นในใจ มีความหดหู่ ซึ่งเสียงดนตรีและการเล่นดนตรีจะช่วยในส่วนนี้ได้ ตรงนี้มีผลการวิจัยรองรับค่ะ

l หลักการของดนตรีบำบัดต้องให้ผู้ป่วยร่วมเล่นดนตรีด้วยหรือไม่

ขึ้นอยู่กับภาวะของผู้ป่วยว่าอยู่ในขั้นไหน แต่โดยหลักการแล้วดนตรีบำบัดไม่ได้จำกัดเฉพาะการฟังเสียงดนตรีเท่านั้น แต่มันคือการสร้างปฏิสัมพันธ์ร่วมกันระหว่างนักดนตรีบำบัดกับผู้เข้ารับการบำบัด อาจจะเป็นการเล่นดนตรีด้วยกัน ในกรณีที่คนไข้เล่นดนตรีได้ หรืออาจเป็นการทำกิจกรรมอื่นๆ ร่วมกันโดยมีเครื่องดนตรีและเสียงดนตรีเป็นองค์ประกอบสำคัญ ยกตัวอย่างเช่นนักดนตรีบำบัดอาจให้ผู้ป่วยเล่นเครื่องดนตรีที่ให้เสียงคล้ายเสียงฝนตก แล้วนักบำบัดก็เล่นเครื่องดนตรีที่ตนเองถนัดที่สุดร่วมกับคนไข้ แล้วใช้เสียงดนตรีผสมกับเสียงร้องเพลงควบคู่กันไป เพื่อกระตุ้นให้คนไข้ทำกิจกรรมร่วมกัน พูดคุยกัน หรืออาจจะตั้งคำถามด้วยเสียงเพลง เพื่อทำกิจกรรมแบบนี้แล้ว ก็สังเกตว่าผู้ป่วยมีปฏิกิริยาอย่างไร เราอาจจะเลือกเพลงที่คนไข้คุ้นเคยและชื่นชอบมากเป็นพิเศษ เสียงเพลงและเสียงดนตรีมักจะฝังอยู่ในสมองของคนเรา เราอาจจะลืมอะไรต่อมิอะไรไปแล้ว แต่หลายคนยังมีความทรงจำในเสียงดนตรีหลงเหลืออยู่ คนไข้บางรายลืมชื่อตัวเอง ลืมที่อยู่ ลืมชื่อคนใกล้ชิด แต่เมื่อเขาได้ฟังเพลงที่เขาโปรดปราน เขากลับจำได้ บางคนร้องเพลงที่ตนเองรักได้ทั้งเพลง เพราะฉะนั้น นักดนตรีบำบัดต้องทำการบ้านในเรื่องนี้ และนำเพลงโปรดของคนไข้ไปใช้ทำกิจกรรมกับคนไข้ เพื่อสร้างแรงกระตุ้นให้คนไข้เรียกความทรงจำกลับคืนมาได้ในบางช่วง แม้จะเป็นเวลาสั้นๆ ก็ถือได้ว่าคุ้มค่าและมีความหมายกับคนไข้มาก

l เมื่อผู้ป่วยได้รับการบำบัดด้วยดนตรีสักระยะหนึ่ง เขาจะมีพัฒนาการอย่างไรบ้าง

คำตอบนี้ขึ้นอยู่กับสภาพและระดับความรุนแรงของคนป่วย หากผู้ป่วยมีอาการหนักมาก ก็ต้องใช้เวลาในการดูแลนานกว่าคนป่วยที่มีระดับความป่วยน้อยกว่า และมีอีกปัจจัยคือ ความสม่ำเสมอของการเข้ารับการบำบัด และต้องดูว่าผู้ป่วยมีโรคแทรกซ้อนหรือไม่ ตัวอย่าง เช่น มีคนป่วยเพศหญิงรายหนึ่ง ช่วงแรกที่มาพบต้องนั่งวีลแชร์ ไม่ชอบพูดจาไม่ชอบสบตา มีอารมณ์หงุดหงิด ไม่ชอบร่วมกิจกรรมใดๆ แต่เมื่อเขามารับการรักษาเป็นประจำสม่ำเสมอ หลังจากผ่านไป 2 ปี ก็พบว่าคนไข้มีพัฒนาการดีขึ้นมาก เช่น พูดจากับคนรอบข้างมากขึ้น หงุดหงิดน้อยลง ไม่ต้องนั่งวีลแชร์ตลอดเวลา แต่ต้องบอกว่านี้ไม่ใช่เพราะดนตรีบำบัดอย่างเดียว แต่มาจากการทำกิจกรรมอื่นๆ ควบคู่ไปด้วย เช่นที่ศูนย์ดนตรีบำบัดที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ คือ Cognitive Fitness Centre มีกิจกรรมหลายอย่าง เช่นดนตรีบำบัด ศิลปะบำบัด การเคลื่อนไหวร่างกาย และการฝึกสมอง เป็นต้น แต่ศูนย์นี้เหมาะสำหรับผู้ป่วยที่อาการระดับแรกแต่ถ้าหากผู้ป่วยมีอาการมากขึ้นก็ต้องไปรับการรักษาที่ศูนย์เฉพาะทาง

l คนไทยจำนวนมากยังสับสน เรื่องดนตรีบำบัด ช่วยอธิบายด้วยครับ

ดนตรีบำบัดมีส่วนประกอบสำคัญคือ หนึ่ง นักดนตรีบำบัด สอง ผู้เข้ารับการบำบัด สาม ความสัมพันธ์ระหว่างนักดนตรีบำบัดกับผู้รับการบำบัดผ่านเสียงเพลง สี่ เสียงเพลง เครื่องดนตรีการพูดคุย โดยทั้งหมดต้องผ่านกระบวนการบำบัดที่เป็นขั้นเป็นตอน มีการกำหนดจุดมุ่งหมาย มีขั้นตอนการบำบัดที่ชัดเจน และมีการประเมินผล

l มีคำถามว่า ถ้าญาติหรือเพื่อนมีปัญหาทางด้านสมองหรือปัญหาความจำแล้วเราเปิดเพลงโปรดของเขาให้เขาฟังบ่อยๆ แบบนี้คือการใช้ดนตรีบำบัดหรือไม่

แบบนี้คือการฟังเพลงเพื่อความเพลิดเพลินเท่านั้น เพราะว่าไม่ได้ผ่านกระบวนการทั้งสี่ตามที่ระบุข้างต้น ไม่มีการสร้างความสัมพันธ์กันระหว่างนักบำบัดกับคนไข้ การทำเช่นนี้คือการที่บุคลากรการแพทย์นำเสียงดนตรีไปใช้เพื่อช่วยเหลือผู้ป่วย เรียกว่า Music Metacine

l เพลงแนวไหนดีที่สุดสำหรับดนตรีบำบัด

ต้องดูว่าผู้ป่วยชอบเพลงแนวใดมากที่สุด เพราะแต่ละคนชอบแนวเพลงไม่เหมือนกัน ดังนั้นต้องตอบให้ได้ก่อนว่าผู้ป่วยชอบเพลงประเภทใด แล้วจึงเลือกเพลงให้ตรงรสนิยมของคนป่วย เช่นสมมุติว่าคนป่วยชอบเพลงคลาสสิกเราก็ชวนเขาไปฟังการแสดงดนตรีคลาสสิกหรือเปิดเพลงคลาสสิกให้คนป่วยฟังควบคู่ไปกับการทำกิจกรรม เช่น ออกกำลังกายหรือเคลื่อนไหวร่างกายไปพร้อมกัน หากชอบเพลงลูกทุ่งก็ชวนกันไปร้องคาราโอเกะ และชวนกันเต้น หรือรำวง ดังนั้นจึงเน้นว่าต้องดูว่าผู้ป่วยชอบเพลงแนวไหน สิ่งสำคัญคือผู้ให้การบำบัดต้องทำความเข้าใจกับความรู้สึกของผู้ป่วยก่อนเป็นอันดับแรก เมื่อเข้าใจแล้วก็พูดคุยกันโดยผ่านเสียงเพลงและเครื่องดนตรี เมื่อเขาได้ฟังเพลงแล้วเราก็จะถามเขาว่ามีความรู้สึกอย่างไร ทำไมชอบเพลงนี้ จากนั้นเราก็ค่อยๆ ดึงเขาออกจากอารมณ์เดิม แสดงให้เขาเห็นว่าเราเข้าอกเข้าใจเขา นี่คือการสร้างความสัมพันธ์ระหว่างนักบำบัดกับผู้ป่วย ซึ่งจะนำไปสู่การรักษาในขั้นต่อไป”

คุณสามารถพบกับรายการดีที่ครบครันด้วยสาระและความบันเทิง ในรายการแนวหน้าวาไรตี้ ออกอากาศทุกวันอาทิตย์ เวลา16.00-16.25 น. ทางโทรทัศน์ TNN2 ช่อง784 ดิจิทัลทีวีหรือ True Visions 8 และชมรายการย้อนหลังได้ที่ YouTube ผู้หญิงแนวหน้าBy คุณแหน