จำปีสิรินธร (Magnolia sirindhorniae Noot & Chalermglin) พรรณไม้ชนิดนี้จัดว่าเป็นไม้ยืนต้นชนิดใหม่ของโลกในวงศ์จำปี-จำปา (Magnoliaceae family) ค้นพบครั้งแรกในเมืองไทย ณ ต.ซับจำปา อ.ท่าหลวง จ.ลพบุรี โดย ดร.ปิยะ เฉลิมกลิ่น สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.) เป็นพืชในกลุ่มจำปีชนิดเดียวที่สามารถเจริญเติบโตในป่าพรุ (ผืนป่าที่มีน้ำขังแฉะ) อีกทั้งจัดว่าเป็นพืชเฉพาะถิ่นของไทย (Endemic to Thailand) สำหรับพรรณไม้ชนิดนี้ได้รับพระราชทานนามจาก สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ.2543 และได้รายงานในวารสารจำแนกพรรณไม้นานาชาติ BLUMEA ในปีพ.ศ.2543 ในชื่อของ Magnolia Sirindhorniae Noot.& Chalermglin โดยมีชื่อภาษาไทยว่า “จำปีสิรินธร”

จำปีสิรินธร จัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดใหญ่ ลำต้นสูงประมาณ 20-30 เมตร ในธรรมชาติพบต้นใหญ่มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางต้นมากกว่า 1 เมตร เปลือกต้น เมื่อลำต้นยังเล็กมีลักษณะผิวเรียบ แต่เมื่อเติบโตเต็มที่ผิวเปลือกจะแตกเป็นร่องลึก เนื้อไม้สีขาวนวล จำปีสิรินธรมีระบบรากแข็งแรงดีการกระจายตัวของรากฝอยมาก เพื่อช่วยค้ำจุนลำต้นและดูดซับน้ำในแหล่งน้ำ (ป่าพรุ) และกักเก็บน้ำในแหล่งธรรมชาติสร้างความอุดมสมบูรณ์ให้กับผืนป่า

ใบเดี่ยวมีขนาดใหญ่และหนากว่าจำปีทั่วไป สีเขียวเข้มเป็นมัน กลิ่นฉุนเฉพาะตัว ขนาดใบกว้าง 10-20 เซนติเมตร ยาว 30-40 เซนติเมตร เมื่อสัมผัสหรือมอง จะเห็นเส้นใบเด่นชัด

ดอก เป็นดอกเดี่ยว ดอกตูมจะมีกาบหุ้มดอกมักออกบริเวณซอกใบหรือปลายยอด เมื่อใกล้บานกาบหุ้มเหล่านั้นจะหลุดออก แรกบานดอกจะมีสีขาวนวล และเปลี่ยนเป็นสีเหลืองเมื่อใกล้โรย กลีบดอกมีจำนวนทั้งสิ้นประมาณ 12-15 กลีบ ในธรรมชาติมักออกดอกตั้งแต่เดือนมิถุนายน ถึงกรกฎาคม เมื่อดอกโรยแล้วจะมีผลรวมกันอยู่เป็นกลุ่ม ซึ่งผลจะเริ่มแก่ประมาณ 3 เดือน (หลังจากดอกบาน) ช่วงเดือนตุลาคม ถึงเดือนพฤศจิกายน ภายในผลมีเมล็ดที่ถูกห่อหุ้มด้วยเปลือกสีแดงสด

ปัจจุบันจำปีสิรินธรถูกนำมาขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด ตอนกิ่ง และทาบกิ่ง เพื่อปลูกเลี้ยงนอกถิ่นกำเนิดตามหน่วยงาน สถานที่ราชการ รวมทั้งสวนหย่อมตามบ้าน แต่เนื่องด้วยเทคนิคในการขยายพันธุ์รวมทั้งวิธีการปลูกเลี้ยง อาจทำให้จำปีสิรินธรมีลักษณะนิสัยที่แตกต่างจากต้นเดิมซึ่งขึ้นและเจริญเติบโตตามป่าพรุในแหล่งธรรมชาติ เช่น “การออกดอก” บางต้นอาจผลิดอกออกผลง่ายเนื่องจากขยายพันธุ์ด้วยวิธีการต่อกิ่งหรือทาบกิ่งจากต้นที่เคยออกดอกมาแล้ว และนำมาปลูกในพื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ ทำให้สามารถออกดอกได้ง่าย ในขณะที่ต้นซึ่งปลูกจากเมล็ดจะมีความแข็งแรง และลำต้นสมบูรณ์ แต่จะออกดอกได้ช้า และลำต้นจะมีขนาดใหญ่ การออกดอกประมาณ 7-8 ปี

อย่างไรก็ตาม จำปีสิรินธร ถูกจัดว่าเป็นพรรณไม้ยืนต้นที่มีขนาดใหญ่ สร้างความอุดมสมบูรณ์ให้กับผืนป่าธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม อีกทั้งยังเป็นพรรณไม้คู่พระบารมีในสมเด็จพระเทพรัตราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ซึ่งทรงนำไปปลูกเลี้ยงในสถานที่ต่างๆ ทั้งภายในและต่างประเทศ เพื่อเป็นสัญลักษณ์ประจำพระองค์ในการเสด็จเยี่ยมเยือนในสถานที่นั้นๆ อีกทั้งประชาชนส่วนหนึ่งได้นำไปปลูกเลี้ยงเพื่อเป็นมิ่งขวัญ สิริมงคล ทั้งในบ้านและตามสวนหย่อมทั่วไป

อนันต์ พิริยะภัทรกิจ

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย